Jury pod przewodnictwem prof. Moniki Murzyn-Kupisz przyznało nagrody w tegorocznej – drugiej edycji konkursu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Generalnego Konserwatora Zabytków „Samorząd Dla Dziedzictwa”.

Koordynowany przez Narodowy Instytut Dziedzictwa konkurs jest nowym przedsięwzięciem o zasięgu ogólnopolskim skierowanym bezpośrednio do władz lokalnych. Dzięki konkursowi wyłaniane i nagradzane są samorządy, które modelowo realizują uchwalone przez siebie Gminne Programy Opieki nad Zabytkami. Konkurs pokazuje, jak znaczącą funkcję pełnią samorządy lokalne w ochronie i zarządzaniu dziedzictwem kulturowym oraz jak podejmowane działania przekładają się na rozwój gmin.

Laureaci i wyróżnieni w tegorocznej edycji to samorządy, które zdaniem Jury w modelowy sposób podjęły się realizacji ustawowych zadań w zakresie opieki nad zabytkami. Kapituła konkursu szczególną uwagę zwróciła na gminy, które podjęły się realizacji projektów wielowymiarowych, łączących działania renowacyjne z wnikliwą analizą zasobu dziedzictwa kulturowego istniejącego na ich terenie. Rozpoznanie zasobu dziedzictwa zagwarantowało wdrożenie skutecznych, kompleksowych przedsięwzięć mających przełożenie na rozwój ekonomiczny, turystyczny i tożsamościowy objętych nimi obszarów. Jury przychylnie oceniło samorządy, które wdrożyły działania aktywizujące społeczność lokalną, rozwijając jej poczucie związku z miejscem zamieszkania i jego spuścizną dziejową. Jury zwróciło także uwagę na uwzględnienie w Gminnych Programach Opieki nad Zabytkami wytycznych zawartych w poradniku opracowanym przez ekspertów Narodowego Instytutu Dziedzictwa.

Kapituła konkursu oceniła zgłoszenia w 3 kategoriach konkursowych: duże i średnie gminy miejskie, małe gminy miejskie, oraz gminy miejsko-wiejskie i wiejskie. Spośród nadesłanych zgłoszeń Jury zdecydowało się wyłonić 2 laureatów i przyznać 4 wyróżnienia.

Laureatem w kategorii duże i średnie gminy miejskie zostało miasto Ełk, które zdaniem Jury wnikliwie przeanalizował zasób swojego dziedzictwa kulturowego i wzorowo wypełniło ustawowy obowiązek opieki nad zabytkami. Miasto dostrzegło tkwiący w tym zasobie potencjał i skutecznie wykorzystało go dla rozwoju społecznego, ekonomicznego i tożsamościowego miasta. Dobrze zaprojektowane i konsekwentnie realizowane zadania pozwoliły na przywrócenie miastu i mieszkańcom unikalnych zabytkowych przestrzeni, takich jak zaadaptowana na potrzeby muzeum stacja kolei wąskotorowej. Istotną cechą działań podjętych w Ełku jest włączenie  w realizację założeń Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami społeczności miasta. Dzięki temu mieszkańcy stanowią nie tylko odbiorców, ale także inicjatorów i twórców licznych imprez nawiązujących do lokalnej historii i tradycji. Jury szczególnie doceniło fakt, że samorząd dostrzegł potrzebę stworzenia miejskiego systemu ochrony dziedzictwa, który zakłada podejmowanie długofalowych i kompleksowych działań rewitalizacyjnych, remontowo-konserwatorskich i monitorujących oraz stworzenie systemu dotacji.

Wyróżnienia w tej kategorii otrzymały miasta Głogów i Rzeszów.

Miasto Głogów zwróciło uwagę Jury faktem, że dostrzegło potencjał tkwiący w dziedzictwie kulturowym pochodzącym z różnych okresów historii miasta. Jurorzy stwierdzili, że Głogów w umiejętny sposób radzi sobie z wyzwaniami związanymi z budowaniem tożsamości lokalnej oraz z odtwarzaniem i zabezpieczaniem zniszczonych obiektów zabytkowych, jak ruiny, obiekty forteczne, tereny nadrzeczny, obiekty zieleni urządzonej. Dbałość o obiekty dziedzictwa połączona została z kreatywnym poszukiwaniem nowych funkcji dla obiektów i miejsc zabytkowych.

Także Rzeszów zdobył uznanie Kapituły poprzez dobre rozpoznanie wielowymiarowego charakteru dziedzictwa kulturowego miasta. W toku podejmowanych działań wykorzystany został złożony potencjał tkwiący w zasobie miejskich zabytków przy jednoczesnym uwrażliwieniu na fakt, że zasób ten stanowi istotny składnik tożsamości mieszkańców, przekłada się na jakość życia w mieście i na jego atrakcyjność turystyczną. Także konsekwentnie podejmowane różnorodne działania na rzecz uporządkowania i poprawienia estetyki przestrzeni miasta stały się kolejnym czynnikiem, który wzbudził uznanie jurorów.

Jury zdecydowało się nie przyznawać nagrody głównej w kategorii średnie gminy miejskie, wyróżniło jednak miasto Kołobrzeg za podejmowanie interesujących i wieloaspektowych działań nakierowanych na ochronę i promocję swojego dziedzictwa kulturowego, przyczyniając się do rozwoju tożsamości mieszkańców miasta. Dzięki podjętym działaniom udało się dokonać rewitalizacji unikatowego dla tego terenu zabytku fortecznego. Jury wyraziło uznanie dla konsekwentnego sposobu, w jakim wdrażane były wieloletnie, konkretne działania nakierowane na ochronę dziedzictwa kulturowego miasta.

Laureatem w kategorii gminy miejsko-wiejskie i wiejskie zostały Cedry Wielkie, gmina wiejska położona na terenie Żuław. Jury nagrodziło zaplanowanie i skuteczną realizację ambitnego i pionierskiego programu ochrony zabytków, który połączył działania konserwatorskie, organizacyjne i promocyjne, także o charakterze ponadlokalnym. Kapituła uznała, że podejmowanie przez gminę prace chroniące, odkrywające i uwypuklające miejscowe dziedzictwo kulturowe stanowią istotny czynnik w budowaniu tożsamości lokalnej i wzór do naśladowania dla innych samorządów lokalnych. Realistyczna ocena stanu zachowania obiektów sporządzona na potrzebę Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami pozwoliła na trafne zdiagnozowanie szans i zagrożeń, jakim podlegają miejscowe zabytki. Dzięki podjętym staraniom konserwacji i rewitalizacji poddane zostały zabytkowe kościoły i unikatowe domy podcieniowe w miejscowościach Koszwały, Trutnowy i Miłocin, adaptując jeden z budynków do celów wystawienniczych i edukacyjnych. Podjęte działania podniosły walory turystyczne gminy i zapewniły impuls do dalszych działań. Godny uwagi jest projekt stworzenia w gminie interaktywnego muzeum dawnych technik melioracyjnych „Na Groblach” oraz plan utworzenia lapidariów menonickiej i protestanckiej sztuki sepulkralnej.

Wyróżnienie w tej kategorii otrzymała gmina Markowa. Z wielkim uznaniem Jury spotkał się przemyślany charakter Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami oparty na kreatywnych działaniach zakorzenionych w- i inicjowanych przez społeczność lokalną. Podejmowane inicjatywy koncentrowały się wokół szeroko pojmowanego dziedzictwa ze szczególnym uwzględnieniem dziedzictwa niematerialnego. Jury doceniło umiejętne wykorzystanie potencjału tkwiącego w spuściźnie dziejowej dla integracji społecznej. Z aprobatą jurorów spotkało się także podejmowanie przez gminę współpracy z wieloma podmiotami i interesariuszami.

Zwycięzcy konkursu i wyróżnione gminy otrzymali dyplomy i tablice pamiątkowe. Ponadto Narodowy Instytut Dziedzictwa przygotował dla laureatów nagrodę specjalną – filmy promujące ich dziedzictwo kulturowe.  

***

Konkurs „Samorząd Dla Dziedzictwa” powstał z intencją promowania konstruktywnych działań mających na celu realizację obowiązku opracowania i wdrażania Gminnych Programów Opieki nad Zabytkami. Projekt stanowi zachętę dla samorządów lokalnych do podejmowania i podtrzymywania inicjatyw zmierzających do zachowania i przekazania kolejnym pokoleniom zasobu dziedzictwa kulturowego naszego kraju. W tej edycji konkursu Jury szczególnie przychylnie odnosiło się do projektów wielowymiarowych, łączących różne rodzaje dziedzictwa, ale przede wszystkim kompleksowo i metodycznie podchodzących do opieki nad zabytkami. Oznaczało to wnikliwą analizę zasobu dziejowej spuścizny materialnej i niematerialnej, jej ochronę, renowację i rewitalizację, twórcze przeobrażenie poprzez dodanie zabytkom nowych funkcji kulturalno-społecznych oraz zaplanowanie dalszych działań zmierzających do lepszego docenienia, zabezpieczenia i wykorzystania potencjału tkwiącego w zasobie dziedzictwa kulturowego. Wielkie znaczenie w oczach Jury miały działania aktywizujące społeczność lokalną i rozwijające jej poczucie tożsamości i związku z miejscem zamieszkania i jego dziedzictwem.

Wszystkich przedstawicieli gmin zainteresowanych ochroną dziedzictwa kulturowego i udziałem w kolejnych edycjach konkursu zapraszamy do wysłuchania podcastu „Dlaczego warto wziąć udział w konkursie »Samorząd dla Dziedzictwa«?” z udziałem przewodniczącej Jury prof. Moniki Murzyn-Kupisz z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Ekspertka odpowiada w nim na pytania dziennikarza Macieja Kurzajewskiego, naświetlając ideę akcji i omawiając korzyści z niej płynące. Przekonuje, że odpowiednio zarządzane dziedzictwo kulturowe jest ogromnym potencjałem, który można wykorzystać dla rozwoju społeczności lokalnej: https://www.youtube.com/watch?v=k6gNW5bDfE4.

***

Koordynatorem konkursu jest Narodowy Instytut Dziedzictwa.

Projekt realizowany w ramach Krajowego Programu Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami na lata 2019-2022. 

Partnerem konkursu jest Polska Organizacja Turystyczna.

Patronem konkursu jest „Rzeczpospolita” i „Rzeczpospolita Życie Regionów”.